Jeżeli mielibyśmy wskazać twórcę, który miał największy wpływ na tożsamość zbiorową Polaków i kształt polskiego patriotyzmu – nazwisko Henryka Sienkiewicza byłoby jednym z pierwszych, jakie przyszłyby nam do głowy. Pytanie tylko, dziś ma to jeszcze jakiekolwiek znaczenie? I czy Sienkiewicz jest pisarzem, którego wciąż warto czytać?
Sienkiewicz wielkim pisarzem był?
Bez cienia przesady można powiedzieć, że kariera literacka polskiego noblisty od samego początku przybrała pomyślny obrót. Jego pierwsze próby zyskały popularność na warszawskich salonach. Zaowocowało to m.in. wyprawą do Stanów Zjednoczonych, po których Sienkiewicz podróżował w latach 1876-1878. Jego pierwsze szerzej znane utwory powstały jako echa z tej wyprawy.
Lata 80. to w jego życiu zawodowym przede wszystkim czas “Trylogii”. Każda z książek wchodzących w jej skład pierwotnie ukazywała się w odcinkach. Wywindowały one popularność Sienkiewicza wśród ówczesnych czytelników na niebotyczny poziom. Pozycję tę ugruntowali “Krzyżacy” i “Quo vadis”. Ta druga książka stała się również bardzo popularna za granicą i walnie przyczyniła się do przyznania Sienkiewiczowi literackiej nagrody Nobla w 1905 r. Zanim jednak się to stało, pisarza docenili sami rodacy, którzy w 1900 r., na 25-lecie jego pracy twórczej podarowali mu majątek ziemski w Oblęgorku. Trudno o bardziej namacalny dowód sympatii i popularności.
Krytyka twórczości Sienkiewicza
Na szczęście to wszystko nie sprawiło jednak, że Sienkiewicz stał się w literaturze polskiej postacią nietykalną. Nie strącono go na siłę z cokołu, ale też nie pozwalano pokryć się patyną. Zresztą, sama twórczość pisarza okazała się zbyt popularna, zbyt żywotna i wywierająca zbyt duży wpływ na świadomość czytelników, by przejść nad nią do porządku dziennego. “Ogniem i mieczem”, “Potop”, “Pan Wołodyjowski” i wszystkie pozostałe dzieła Sienkiewicza powstawały kiedy Polski nie było na mapie. Pisarz świadomie wybrał ścieżkę pisania “ku pokrzepieniu serc” – i konsekwentnie nią podążał. Sprzęgło się to oczywiście z jego talentem literackim – umiejętnością kreowania świata przedstawionego, konstruowania fabuły i narracji, budowania postaci, operowania językiem. To wszystko sprawiło, że siła rażenia jego twórczości była tak duża. Szybko jednak w stosunku do niej zaczęły pojawiać się zarzuty dotyczące mijania się z faktami historycznymi, budowania narodowej mitologii, kreowania stereotypów, zamykania patriotyzmu w szlachecko-magnackie ramy i utożsamiania go jedynie z walką zbrojną.
W tym kontekście warto wspomnieć chociażby głośny esej Witolda Gombrowicza z 1953 r., w którym nazwał on Sienkiewicza “pierwszorzędnym pisarzem drugorzędnym”. Gombrowicz pisze w nim również o tym, jak bardzo Sienkiewicz zawładnął zbiorową wyobraźnią Polaków – niekoniecznie z pożytkiem dla niej. Z drugiej strony tekst ten, w swej przewrotności, jest jednak formą uznania dla talentu autora “Trylogii”.
Rola Henryka Sienkiewicza w polskiej kulturze
Czy to wszystko sprawia jednak, że również dziś warto czytać po jego książki? Czy w czasach internetu i bezpardonowej walki o nasze serca i portfele toczonej przez dzieła popkultury z całego świata sięganie po kilkusetstronicowe książki XIX-wiecznego pisarza ma jeszcze jakikolwiek sens? Ma, zaś uzasadnienie znajdziemy już na początku tekstu. Henryk Sienkiewicz (https://www.taniaksiazka.pl/autor/henryk-sienkiewicz) cały czas ma bowiem ogromny wpływ na tożsamość Polaków oraz na kształt naszego patriotyzmu. Czy nam się to podoba czy nie, w naszej zbiorowej wyobraźni cały czas tkwią dwa nagie miecze spod Grunwaldu, zdrada złego Radziwiłła, jowialny pan Zagłoba, moralność Kalego czy obrona Częstochowy. A to tylko kilka sienkiewiczowskich tropów, jakie w niej znajdziemy. Echa Sienkiewicza pobrzmiewają w polskich powieściach fantasy, przedostają się do filmów, seriali, książek i gier, powracają przy okazji dyskusji o naszym stosunku do innych narodów, ras i do siebie samych. Sienkiewicz jest gdzieś w nas i jeżeli – być może – chcemy na tę jego obecność mieć większy wpływ – warto go poznać.
Ludzie zdjęcie utworzone przez Racool_studio - pl.freepik.com