Rok: 2020

Henryk Sienkiewicz – pierwszy literacki noblista z Polski

Zdobywca Nagrody Nobla

Henryk Sienkiewicz – www.taniaksiazka.pl był polskim powieściopisarzem, nowelistą, publicystą a także dziennikarzem. Jako pierwszy w historii Polak zdobył literacką Nagrodę Nobla. Twórca “Ogniem i mieczem”, “Potopu” i “Pana Wołodyjowskiego” przez wiele już pokoleń jest uznawany za wzór w podtrzymywaniu patriotycznej wspólnoty i budzeniu ducha swojego narodu. Jego powieści od lat stanowią obowiązkowe lektury szkolne i nie bez powodu cieszą się stałym zainteresowaniem czytelników, nie tylko tych z kraju nad Wisłą.

Henryk Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu. Pochodził z rodziny ziemiańskiej, wywodzącej się z Litwińskich Tatarów. Swoją edukację odbywał w warszawskich gimnazjach, szczególnie pasjonował się historią oraz literaturą. W 1864 roku zdobył swoją pierwszą literacką nagrodę za wypracowanie “Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą”, napisane w ramach szkolnych zajęć. Niełatwa sytuacja finansowa jego rodziny zmusiła go do szybkiego podjęcia pierwszego zatrudnienia, pracował m.in jako guwerner. Studia prawnicze na wydziale filologiczno- historycznym, pozwoliły mu dogłębnie zaznajomić się z literaturą polską, a także wypracować własny styl pisarski na potrzeby późniejszej twórczości. W 1866 roku, w tym samym miejscu rozwijali swoje umiejętności trzej wybitni pisarze: Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus i Aleksander Świętochowski.

Rozwój i droga do sukcesu

Henryk Sienkiewicz pracował jako dziennikarz, m.in. publikując swoje artykuły krytyczne w “Przeglądzie Tygodniowym”, a w 1873 roku podjął współpracę z “Gazetą Polską”. Przyjaźnił się blisko z artystyczną cyganerią, a w latach 1876–1878 przebywał jako korespondent “Gazety Polskiej” w Ameryce Północnej. Niezwykłą popularność przyniosły mu relacje z dalekich wędrówek: “Listy z podróży do Ameryki” (1876–1878) oraz “Listy z Afryki” (1891–1892). Niemal całe swoje życie spędził na wędrówkach.

Jego twórczość literacką stanowią liczne nowele – napisał ich ponad 40, cechujące się dydaktyzmem oraz nutą patriotyczną, tak mocno kojarzoną z tym autorem. Jego powieści ukazują szerokie tło historyczne, przedstawiają sytuację polskiego narodu w kontekście wydarzeń, przez które ten musiał przebrnąć. Dzięki Trylogii w Polsce Sienkiewicz zaczął być uznawany za prawdziwy literacki i kulturowy autorytet, dla wielu stał się duchowym wodzem narodu. Jednak największym sukcesem pisarza stała się powieść historyczna “Quo vadis” (1895–1896), opowiadająca o prześladowaniu pierwszych chrześcijan w Rzymie za czasów cesarza Nerona. Najbardziej prestiżową nagrodę na świecie, Nagrodę Nobla z dziedziny literatury, otrzymał w 1905 roku, za “wybitne osiągnięcia w dziedzinie eposu”. Polski nie było wtedy na mapach Europy, jedynie w sercach i pamięci Polaków.

Książka zdjęcie utworzone przez Racool_studio - pl.freepik.com

Czy warto czytać Sienkiewicza?

Jeżeli mielibyśmy wskazać twórcę, który miał największy wpływ na tożsamość zbiorową Polaków i kształt polskiego patriotyzmu – nazwisko Henryka Sienkiewicza byłoby jednym z pierwszych, jakie przyszłyby nam do głowy. Pytanie tylko, dziś ma to jeszcze jakiekolwiek znaczenie? I czy Sienkiewicz jest pisarzem, którego wciąż warto czytać?

Sienkiewicz wielkim pisarzem był?

Bez cienia przesady można powiedzieć, że kariera literacka polskiego noblisty od samego początku przybrała pomyślny obrót. Jego pierwsze próby zyskały popularność na warszawskich salonach. Zaowocowało to m.in. wyprawą do Stanów Zjednoczonych, po których Sienkiewicz podróżował w latach 1876-1878. Jego pierwsze szerzej znane utwory powstały jako echa z tej wyprawy.
Lata 80. to w jego życiu zawodowym przede wszystkim czas “Trylogii”. Każda z książek wchodzących w jej skład pierwotnie ukazywała się w odcinkach. Wywindowały one popularność Sienkiewicza wśród ówczesnych czytelników na niebotyczny poziom. Pozycję tę ugruntowali “Krzyżacy” i “Quo vadis”. Ta druga książka stała się również bardzo popularna za granicą i walnie przyczyniła się do przyznania Sienkiewiczowi literackiej nagrody Nobla w 1905 r. Zanim jednak się to stało, pisarza docenili sami rodacy, którzy w 1900 r., na 25-lecie jego pracy twórczej podarowali mu majątek ziemski w Oblęgorku. Trudno o bardziej namacalny dowód sympatii i popularności.

Krytyka twórczości Sienkiewicza

Na szczęście to wszystko nie sprawiło jednak, że Sienkiewicz stał się w literaturze polskiej postacią nietykalną. Nie strącono go na siłę z cokołu, ale też nie pozwalano pokryć się patyną. Zresztą, sama twórczość pisarza okazała się zbyt popularna, zbyt żywotna i wywierająca zbyt duży wpływ na świadomość czytelników, by przejść nad nią do porządku dziennego. “Ogniem i mieczem”, “Potop”, “Pan Wołodyjowski” i wszystkie pozostałe dzieła Sienkiewicza powstawały kiedy Polski nie było na mapie. Pisarz świadomie wybrał ścieżkę pisania “ku pokrzepieniu serc” – i konsekwentnie nią podążał. Sprzęgło się to oczywiście z jego talentem literackim – umiejętnością kreowania świata przedstawionego, konstruowania fabuły i narracji, budowania postaci, operowania językiem. To wszystko sprawiło, że siła rażenia jego twórczości była tak duża. Szybko jednak w stosunku do niej zaczęły pojawiać się zarzuty dotyczące mijania się z faktami historycznymi, budowania narodowej mitologii, kreowania stereotypów, zamykania patriotyzmu w szlachecko-magnackie ramy i utożsamiania go jedynie z walką zbrojną.
W tym kontekście warto wspomnieć chociażby głośny esej Witolda Gombrowicza z 1953 r., w którym nazwał on Sienkiewicza “pierwszorzędnym pisarzem drugorzędnym”. Gombrowicz pisze w nim również o tym, jak bardzo Sienkiewicz zawładnął zbiorową wyobraźnią Polaków – niekoniecznie z pożytkiem dla niej. Z drugiej strony tekst ten, w swej przewrotności, jest jednak formą uznania dla talentu autora “Trylogii”.

Rola Henryka Sienkiewicza w polskiej kulturze

Czy to wszystko sprawia jednak, że również dziś warto czytać po jego książki? Czy w czasach internetu i bezpardonowej walki o nasze serca i portfele toczonej przez dzieła popkultury z całego świata sięganie po kilkusetstronicowe książki XIX-wiecznego pisarza ma jeszcze jakikolwiek sens? Ma, zaś uzasadnienie znajdziemy już na początku tekstu. Henryk Sienkiewicz (https://www.taniaksiazka.pl/autor/henryk-sienkiewicz) cały czas ma bowiem ogromny wpływ na tożsamość Polaków oraz na kształt naszego patriotyzmu. Czy nam się to podoba czy nie, w naszej zbiorowej wyobraźni cały czas tkwią dwa nagie miecze spod Grunwaldu, zdrada złego Radziwiłła, jowialny pan Zagłoba, moralność Kalego czy obrona Częstochowy. A to tylko kilka sienkiewiczowskich tropów, jakie w niej znajdziemy. Echa Sienkiewicza pobrzmiewają w polskich powieściach fantasy, przedostają się do filmów, seriali, książek i gier, powracają przy okazji dyskusji o naszym stosunku do innych narodów, ras i do siebie samych. Sienkiewicz jest gdzieś w nas i jeżeli – być może – chcemy na tę jego obecność mieć większy wpływ – warto go poznać.

Ludzie zdjęcie utworzone przez Racool_studio - pl.freepik.com

Henryk Sienkiewicz – krótka biografia

Henryk Sienkiewicz swoim życiorysem mógłby obdzielić kilka osób. Był płodnym i poczytnym pisarzem, podróżnikiem, redaktorem, reportażystą i publicystą. Mocno angażował się również w sprawy społeczne oraz wykorzystywał popularność do zwrócenia uwagi światowej opinii publicznej na losy Polaków pod zaborami.

Edukacja, podróże i pierwsze próby literackie

Sienkiewicz urodził się w Woli Okrzejskiej (dzisiejsze woj. lubelskie) w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jako nastolatek rozpoczął naukę w Warszawie. We wczesnej młodości pracował jako guwerner. Po uzyskaniu świadectwa dojrzałości, postępując zgodnie z wolą rodziców, poszedł na medycynę do Szkoły Głównej Warszawskiej. Szybko jednak z tych studiów zrezygnował i zdał na prawo. Ostatecznie “wylądował” na wydziale filologiczno-historycznym. Swoją przygodę ze studiowaniem zakończył w 1871 r., ale… nie przystąpił do egzaminów dyplomowych.

Jeszcze w trakcie studiów przyszły noblista podejmował pierwsze próby literackie, nawiązał również współpracę z kilkoma tytułami prasowymi. Po ukończeniu nauki kontynuował ten kierunek. Z biegiem czasu jego utwory zyskiwały popularność, a on sam nawiązał kontakty z przedstawicielami warszawskiego świata literacko-artystycznego (m.in. z popularną aktorką Heleną Modrzejewską). W 1876 r. wraz z nią i grupą kilku przyjaciół wyjechał w podróż do Stanów Zjednoczonych. Spędził tam dwa lata, pisząc regularnie korespondencje do polskiej prasy. Cieszyły się one dużym uznaniem czytelników.

Po powrocie do Europy pisarz najpierw zatrzymał się w Londynie, potem przez rok mieszkał w Paryżu.

Lata 80., czyli czas “Trylogii”

Zagraniczne wojaże nie sprawiły bynajmniej, że Sienkiewicz porzucił beletrystykę na rzecz literatury faktu. Podróż do USA zainspirowała go m.in. do napisanie “Latarnika” i “Za chlebem”. W tamtym okresie powstał też m.in. “Janko Muzykant”.

Lata 80. XIX w. to w jego twórczości przede wszystkim okres pisania “Trylogii”. Wszystkie jej części pierwotnie drukowane były w odcinkach. W ten sposób przez kolejne lata światło dziennie ujrzały: “Ogniem i mieczem”, “Potop” i “Pan Wołodyjowski”, którego ostatnie odcinki ukazały się na łamach “Słowa” w maju 1888 r.

Również w życiu prywatnym autora był to bardzo intensywny czas. W 1881 r. wziął on ślub z Marią Szetkiewicz. W kolejnych latach na świat przyszła dwójka ich dzieci. Niestety małżeństwo nie trwało długo. Pierwsza żona Sienkiewicza umarła na gruźlicę w 1885 r.

Nobel i popularność

Lata 90. XIX. w. to w życiorysie Sienkiewicza znowu okres dalszych podróży (m.in. do Afryki), drugie małżeństwo (zawarte w 1893 r. z Marią Wołodkowicz i trwające… miesiąc) oraz pisanie m.in. “Krzyżaków”, “Quo vadis”, i “Rodziny Połanieckich”.

Druga z wymienionych powieści walnie przyczyniła się do ogromnego wzrostu popularności pisarza poza granicami Polski. Książka stała się bestsellerem m.in. w USA i we Włoszech. Była jednym z pierwszych utworów literackich przeniesionych na ekran filmowy (po raz pierwszy stało się to już w 1912 r.). Do dziś przetłumaczono ją na ponad 40 języków. Najlepszym potwierdzaniem międzynarodowego uznania dla twórczości polskiego pisarza jest zresztą literacka nagroda Nobla. Henryk Sienkiewicz otrzymał ją w 1905 r.

Jeżeli chodzi o życie prywatne, rok przez Noblem pisarz ożenił się po raz trzeci – poślubił Marię Babską.

„W pustyni i w puszczy” oraz działalność społecznikowska

W przypadku polskich czytelników uznanie przyniosły Sienkiewiczowi jego książki, ale również działalność społeczna. Pisarz angażował się w nią przez większość życia. Wykorzystywał również swoja popularność za granicą do zwrócenia uwagi światowej opinii publicznej na sprawy Polaków żyjących pod zaborami.

Najpopularniejszą książką pisarza, która ujrzała światło dziennie już w XX wieku jest “W pustyni i w puszczy” (wydane w 1910 r.).

Po wybuchu I wojny światowej pisarz wyjechał do Szwajcarii, gdzie wraz z Ignacym Janem Paderewskim założył Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł pod koniec 1916 r. w wieku 70 lat. Po wojnie jego prochy sprowadzono do kraju i złożono w podziemiach katedry św. Jana w Warszawie, obok prochów prezydenta Gabriela Narutowicza. Jest jedynym pisarzem którego pochowano w tym miejscu.

Ludzie zdjęcie utworzone przez Racool_studio - pl.freepik.com